Op 18 maart 2021 werden de resultaten van CurieuzenAir bekend gemaakt: die dag ontdekte je op de stippenkaart hoe het gesteld is met de luchtkwaliteit in Brussel en welke kleur het meetpunt in jouw straat heeft. Een blauwe bol is fijn, maar wat betekent het nu als je nabij een rood punt woont? Met de nodige achtergrondinformatie kan je het resultaat op de kaart juist interpreteren.
Wat moet je weten over luchtkwaliteit?
Belangrijke achtergrondinformatie bij het onderzoek
NO2 is schadelijk voor het milieu: het draagt bij aan de vorming van ozon en de verzuring van de oceanen. De stof heeft ook een negatief effect op onze gezondheid: blootstelling aan grote hoeveelheden NO2 kan zorgen voor irritatie aan de ogen, neus, keel en longen, en op lange termijn kan het de longfunctie aantasten.
Wanneer spreken we van schadelijke luchtvervuiling?
Om de effecten van luchtverontreiniging op onze gezondheid te beperken, stelde de Europese Unie een maximale grenswaarde op voor iedere vervuilende stof. Worden deze grenswaarden overschreden, dan bestaat het risico dat de slechte luchtkwaliteit een ernstig effect heeft op onze gezondheid. Europese lidstaten moeten er daarom voor zorgen dat inwoners niet worden blootgesteld aan hoeveelheden hoger dan deze maximale grenswaarde. Voor NO2 ligt deze grenswaarde sinds 2010 op 40 µg/m³. Om deze reden vind je deze grens ook duidelijk aangegeven op je resultatenposter.
Onderzoek staat echter niet stil. Recente studies naar de effecten van NO2-blootstelling geven beter inzicht in de effecten op onze gezondheid. Deze studies tonen aan dat NO2 ook bij lagere concentraties reeds effecten heeft op onze gezondheid. De Wereldgezondheidsorganisatie publiceerde in september 2021 een nieuw rapport, waarbij een verlaging van de grenswaarde wordt voorgesteld. De Wereldgezondheidsorganisatie raadt aan om de grenswaarde op korte termijn te verlagen van 40 µg/m³ naar 30 µg/m³. Later zou deze verlaagd worden naar 20 µg/m³ en zelfs uiteindelijk 10 µg/m³. Neem hier een kijkje in het meest recente rapport van de Wereldgezondheidsorganisatie.
Om de evolutie van de luchtkwaliteit te monitoren, meet het Brusselse Hoofdstedelijke Gewest de luchtkwaliteit het hele jaar door met 13 meetstations. In deze meetstations worden verschillende vervuilende stoffen opgemeten waaronder ozon, fijnstof deeltjes, zwaveldioxide en zwarte koolstof. Ook stikstofdioxide (NO2), de stof we met CurieuzenAir in kaart brengen, wordt continu gemeten in 10 van deze 13 stations.
De afgelopen 10 jaar
Dankzij deze continue metingen weten we dat de uitstoot van verontreinigde stoffen in Brussel de laatste jaren daalde en dat de luchtkwaliteit sterk verbeterde. Tussen 2000 en 2019 werd in alle meetstations een duidelijke daling van NO2.in de buitenlucht gemeten. Zo daalde in deze periode de NO2 concentratie langs een drukke baan in Sint-Jans-Molenbeek met bijna 20%. In het Wilderbos in Sint-Agatha-Berchem nam de NO2 met bijna 40% af. Bovendien voldoen sinds 2019 alle gemeten NO2 waarden aan de grenswaarde die werd opgelegd door Europa (40 µg/m³).
De situatie vandaag in 2021
Dankzij het enthousiasme van 3.000 CurieuzenAirs kregen we voor het eerst een overzicht van de luchtkwaliteit in de hele stad. Dit geeft inzicht in hoeveel personen er worden blootgesteld aan een welbepaalde luchtkwaliteit.
Zo werden op 1,4% van de meetlocaties een waarde hoger dan 40 µg/m³ opgemeten. Dit betekend dat er vandaag ongeveer 16.714 Brusselaars wonen of werken op een plek die niet voldoet aan de Europese regels voor luchtkwaliteit. Daarnaast worden ongeveer 184.215 Brusselaars, of 15,1% van de CurieuzenAirs, blootgesteld aan hoge NO2 concentraties (30 – 40 µg/m³).
Op 1,61% van de meetpunten, overeenkomstig met 19.642 Brusselaars, voldeed de NO2 concentratie aan de richtlijnen van de Wereldgezondheidsorganisatie (< 10 µg/m³). 301.698 Brusselaars (24,7%) wonen en werken op een plaats met een lage NO2 concentratie tussen 10 – 20 µg/m³.
Meer weten over de luchtkwaliteit in Brussel en Europa?
Op de website van Leefmilieu Brussel volg je de metingen van de continue meetstations in Brussel. Voor een overzicht van de luchtkwaliteit op Europees niveau kan je terecht op de website van European Environmental Agency. Je vindt daar een interactieve kaart met een luchtkwaliteitsscore voor verschillende Europese steden.
Luchtkwaliteit in Brussel is niet overal hetzelfde
De kwaliteit van de lucht die je in een stad inademt, verschilt sterk van plaats tot plaats. In straten met veel verkeer is er meer NO2-uitstoot door uitlaatgassen dan in straten die autoluw zijn. Is een straat omringt door hoge, aaneengesloten gebouwen? Dan is de kans groot dat de vervuilende stoffen langer blijven hangen, waardoor de concentraties hoog kunnen oplopen. Deze straten worden ‘street canyons’ genoemd. In een park of verkeersluwe zone, is er dan weer geen verkeer en dus geen uitstoot van NO2. De concentraties kunnen hier aanzienlijk lager zijn.
CurieuzenAir heeft deze verschillen nu voor de eerste keer in detail in kaart gebracht over het hele Brusselse Hoofdstedelijke Gewest. De hoogste concentratie (60 µg m-3) was wel tien keer groter in dan de laagste concentratie (6 µg m-3). Dit toont aan hoe de luchtkwaliteit sterk verschilt van plaats tot plaats.
Luchtkwaliteit in Brussel is niet altijd hetzelfde
Luchtkwaliteit kan verschillen van uur tot uur, van dag tot dag en van maand tot maand. Een cruciale rol hierin is weggelegd voor het weer: het weer heeft een groot effect op de verspreiding van luchtvervuiling. Wind zal bijvoorbeeld zorgen voor verspreiding en verdunning van vervuiling. Regen kan luchtvervuiling uit de lucht spoelen, waardoor de lucht vaak gezonder is na een flinke regenbui dan ervoor. Anderzijds kan op windstille dagen luchtvervuiling makkelijk opstapelen.
Naast het directe effect van het weer is er ook een indirect effect. Op koude dagen zal er meer uitstoot zijn van vervuilende stoffen omdat gebouwen meer worden verwarmd en mensen sneller de auto nemen. Op warme en zonnige dagen bestaat er dan weer een hoger risico op de vorming van zomersmog. Bij veel zonlicht zullen verschillende vervuilende stoffen, waaronder NO2, reageren tot verschillende schadelijke stoffen worden gevormd zoals ozon.
De NO2 die we met CurieuzenAir in de meetbuisjes opvangen kan afkomstig zijn van verschillende bronnen. Leefmilieu Brussel onderzocht de oorsprong van NO2 uitstoot in Brussel.
NO2 uitstoot door menselijke activiteiten: 44%
44% van de NO2 in het Brussels gewest is gelinkt aan de uitstoot van menselijke activiteiten. De auto staat daarbij op als belangrijkste bron voor NO2. In 2019 was meer dan 60% van de uitgestoten NO2 in Brussel afkomstig van wegverkeer. Andere belangrijke bronnen van NO2 zijn het verwarmen van woningen en bedrijven en de productie van energie. Om de luchtkwaliteit te blijven verbeteren, wordt er ingezet op strengere uitstootnormen en een vernieuwing van het wagenpark. Zo zorgt de omschakeling van diesel naar benzine en elektrische wagens voor een daling van de uitstoot aan fijnstof en NO2 per gereden kilometer. Een uitgebreide analyse van het Brusselse wagenpark vind je op de website van Leefmilieu Brussel.
NO2 in de atmosfeer: 11%
NO2 is ook van nature in de lucht aanwezig. Deze natuurlijke NO2 wordt gevormd bij bosbranden of bij bliksem. De hoeveelheid van natuurlijke NO2 in de atmosfeer noemen we de natuurlijke achtergrondvervuiling. Deze waarde kan enkel worden opgemeten op plaatsen die niet worden beïnvloed door menselijke activiteiten en is gelijk aan de laagste mogelijke hoeveelheid NO2 in de buitenluchtlucht. In Brussel bedraagt deze waarde ongeveer 11% van de gemiddelde jaarlijkse NO2. Om een beter idee te krijgen van de achtergrondvervuiling in Brussel, installeerden we enkele meetbuisjes ver weg van grote wegen zoals in het Zoniënwoud en op het Koninklijk Domein in Laken. Op basis van CurieuzenAir weten we nu dat de achtergrond concentratie in Brussel rond de 8-10 µg/m³ bedraagt.
Geïmporteerde NO2: 45%
Een stad is geen hermetisch afgesloten geheel. Wind waait over (gewest)grenzen waardoor NO2 en andere polluenten worden uitgewisseld. Luchtkwaliteit is voor een groot deel afhankelijk van de windrichting. Zo is lucht die overwaait van de oceaan vaak minder vervuild in vergelijking met continentale lucht. In Brussel komt de wind vaak vanuit het zuidwesten. Deze bevat een mix van zuiverdere zeelucht en meer vervuilde landlucht. Door de uitwisseling van lucht kunnen stoffen worden “geïmporteerd” naar of “geëxporteerd” uit Brussel. In Brussel is ongeveer 45% van de gemeten NO2 afkomstig van een activiteit buiten het Brusselse Gewest.
Elke deelnemer kijkt er naar uit om een goed meetresultaat te ontvangen. Want weten dat de lucht in jouw straat goed is, dat is een hele geruststelling. Maar betekent een goed meetresultaat ook echt dat je altijd gezonde lucht inademt? En is een slecht meetresultaat onmiddellijk een reden tot paniek?
Nee, de realiteit is net iets complexer. We brengen slechts een deel van onze tijd thuis door. De andere plaatsen waar je tijdens de dag vertoeft, bepalen ook deels jouw persoonlijke blootstelling aan stikstofdioxide, ook wel NO2. Jouw totale dagelijkse blootstelling aan NO2 is de som van de lucht die je thuis inademt, onderweg naar het werk, zittend op school, of tijdens het sporten.
De luchtkwaliteit op al deze verschillende locaties bepaalt samen jouw totale blootstelling. Typisch gebeurt 1/3 van de blootstelling thuis, 1/3 onderweg en 1/3 op school of op het werk. Zo kan iemand wonen in een straat waar een slechte luchtkwaliteit werd opgemeten, maar er wel elke dag voor kiezen naar school te fietsen langs rustige groene wegen. Een andere persoon kan wonen in een straat met een goede luchtkwaliteit, maar wel iedere dag joggen langs een drukke baan met hoge NO2 concentraties.
Deze termen worden gebruikt wanneer wetenschappers het over vervuilende stoffen hebben, maar wat betekenen ze nu juist?
- De uitstoot is de directe hoeveelheid van bijvoorbeeld NO2 die door de bronnen wordt uitgestoten in de omgeving. Je kan bijvoorbeeld kijken naar de hoeveelheid NO2 die een bepaalde wagen uitstoot.
- De concentratie is de exacte hoeveelheid van een bepaalde stof die ergens aanwezig is. Op eender welke plek gaat een stof een bepaalde concentratie hebben.
- De blootstelling is de hoeveelheid van een vervuilende stof in iemands persoonlijke, directe omgeving.
In oktober 2021 brachten we op 3000 plaatsen in het Brusselse Gewest de NO2-concentratie in kaart. We focussen ons op NO2 omdat dit een belangrijke is indicator van luchtverontreiniging door verkeer, waarbij hoge concentraties ernstige gevolgen kunnen hebben voor onze gezondheid. Bovendien kan NO2 gemeten worden met meetsysteem dat betrouwbaar, eenvoudig en op grote schaal inzetbaar is: de meetbuisjes van CurieuzenAir. Twee meetbuisjes werden gemonteerd aan een makelaarspaneel, zonder dat er verder handelingen of voorzieningen nodig zijn.
Maar luchtkwaliteit is meer dan NO2. Andere types van luchtvervuiling zijn ook belangrijk, zoals fijnstof (de deeltjes die vrijkomen bij de verbranding van hout in kachels) of CO2 (wat een broeikasgas is).
Fijnstof: microscopische deeltjes in de lucht
Fijnstof is de verzamelterm van alle kleine zwevende deeltjes in de lucht. In de wetenschap spreken we over particulate matter, kortweg PM. De deeltjes worden opgesplitst in groepen afhankelijk van hun grootte. Zo omvat PM10 alle deeltjes kleiner dan 10 µm en PM2.5 alle deeltjes kleiner dan 2.5 µm. Hoe kleiner het deeltje, hoe langer het in de atmosfeer kan blijven, hoe verder het zich van zijn bron kan verwijderen, en hoe dieper het kan doordringen in onze luchtwegen. Grotere deeltjes worden sneller door de zwaartekracht neergeslagen of door regen uit de lucht gespoeld.
Fijnstof zoals zeezout en pollen wordt geproduceerd in de natuur. Toch is vooral de mens verantwoordelijk voor een grote hoeveelheid van de fijnstof uitstoot. De meest gekende bron van fijnstofuitstoot door huishoudens is waarschijnlijk de verwarming van woningen met houtkachels. Zo komt er meer fijnstof in de lucht door 3 uur hout te stoken in je kachel thuis, dan wanneer een zware vrachtwagen van Brussel naar Parijs rijdt. Toch is ook het verkeer een bron van fijnstof. In een wagen komen fijnstofdeeltjes vrij bij de verbranding in de motor en door wrijving tussen de banden en de weg worden deeltjes uitgestoten. In het Brusselse Gewest zijn de verwarming van woningen en bedrijven samen verantwoordelijk voor meer dan de helft van de uitstoot aan fijnstof.
Meer weten over fijnstof in jouw buurt? Andere burgerwetenschapsprojecten zoals Luchtpijp bieden je de kans om je eigen PM-sensor in elkaar te knutselen. Deze sensor meet continue de hoeveelheid fijnstof in de lucht en stuurt deze data live door naar de website.
CO2: het bekendste broeikasgas
Koolstofdioxide of CO2 is waarschijnlijk één van de bekendste soorten luchtverontreiniging omwille van zijn rol in het broeikaseffect en de daaruit volgende klimaatverandering. CO2 komt vrij bij de verbranding van biologische (zoals hout) of fossiele (zoals benzine, diesel, stookolie of aardgas) brandstoffen.
CO2 is van nature aanwezig in de atmosfeer als broeikasgas. Het houdt warmte vast en zorgt er zo mee voor dat de temperatuur op onze aarde in balans blijft. Menselijke activiteiten brengen echter extra broeikasgassen in de atmosfeer waardoor de concentratie van deze gassen toeneemt. Dit versterkt het natuurlijke broeikasgas en warmt de aarde verder op.
CO2 is dus niet te verwarren met NO2. Van beide gassen moet de uitstoot worden teruggedrongen, maar het is alleen NO2 dat een duidelijk direct gezondheidseffect bij verhoogde blootstelling. Bij CO2 zijn de gezondheidseffecten indirect, afkomstig van de opwarming van de aarde.
